Superbambus
Do grupy bambusów należy ponad 130 gatunków rosnących w wilgotnych lasach tropikalnych. Charakteryzują się one bardzo szybkim wzrostem, nawet do 80– 100 cm dziennie! Maksymalna wysokość niektórych wynosi 40 m (przy średnicy łodygi 30 cm). Analizy dendrologiczne jednoznacznie wskazują, że bambus, choć zaliczany do traw nieposiadających kambium (które tworzy m.in. komórki drewna – ksylem), jest także drzewem, a jego drewno przewyższa swymi właściwościami drewno wielu innych gatunków drzew. W całej Azji bambus jest uprawiany od tysięcy lat. Sama nazwa ma ponoć przypominać odgłos jego palących się pędów – „bam-buu”.
Jednym z najczęściej spotykanych gatunków w naturalnych stanowiskach w Azji, jak też często hodowanych, jest bambus pospolity. Występuje on również samoistnie w Afryce i w Ameryce Południowej, a w Europie od XVIII w. jest hodowany w szklarniach jako egzotyczna roślina ozdobna. Gatunek ten dorasta do 20 m wysokości, a jego pędy osiągają do 10 cm grubości. Charakterystyczne dla traw węzły (kolanka) są oddzielone międzywęźlami o długości do 45 cm. Już w połowie pędu pojawiają się ulistnione gałązki, a największy pióropusz odgałęzień z lancetowatymi liśćmi, stanowiącymi przysmak pand, znajduje się na szczycie rośliny. Gatunek zakwita bardzo rzadko. Zdarza się, że po okresie spoczynku, trwającym kilkadziesiąt lat, cała jego populacja znajdująca się w jednym miejscu kwitnie równocześnie. Jednakże najczęściej kwiaty są płone, czyli nie wykształcają nasion. Roślina mimo to jest prężna biologicznie dzięki łatwości rozmnażania wegetatywnego. Nowe osobniki mogą wyrastać nawet z obumierających pędów albo wręcz z materiału bambusowego wykorzystanego do budowy ogrodzenia lub mostu.
Cenne drewno
Ze względu na szybki wzrost gaje bambusowe po ścięciu błyskawicznie się odnawiają i nie trzeba czekać latami na cenny surowiec, podobnie jak to się dzieje w przypadku typowych plantacji leśnych. Ponieważ zdrewniałe łodygi bambusa są lekkie i jednocześnie bardzo wytrzymałe, znalazły setki zastosowań. Dawniej całe wioski w krajach w płd.-wsch. Azji budowano właściwie tylko z bambusa, a większa część stolicy Syjamu unosiła się na bambusowych tratwach. Z pędów tej rośliny tworzono także rury doprowadzające wodę zarówno do domostw, jak i do pól uprawnych. Na terenach sejsmicznych (np. w Indonezji) można zauważyć, że domy z bambusa znacznie lepiej znoszą wstrząsy niż domy z cegły. Inżynieria budowlana wkracza obecnie na nowy poziom pod względem bezpieczeństwa w przypadku trzęsień ziemi przy użyciu elementów bambusowych. Prasowany bambus w połączeniu z żywicą staje się mocny jak beton zbrojony, dlatego używany jest w Azji jako wzmocnienie w budynkach i znakomity amortyzator wstrząsów.
Z bambusa wykonuje się rusztowania na budowach, ogrodzenia, meble, deski do krojenia chleba, okulary, instrumenty muzyczne (tradycyjne flety, cytry, a nawet elementy organów), naczynia i sztućce, jak też biżuterię i zegarki. Zastosowany w rowerach tłumi wibracje i dlatego jest przyjazny dla naszych stawów. Wykonane z niego ramy wytrzymują do 300 kg obciążenia. Oprócz tego tworzy się z niego prototypowe karoserie nowoczesnych ekologicznych aut, które nigdy nie rdzewieją.
Twardy bambus nadaje się do produkcji przedmiotów narażonych na uszkodzenia w trakcie eksploatacji, takich jak blaty, nawierzchnie w pomieszczeniach sklepowych czy schody. Wykonuje się z niego parapety, maty, a nawet elewacje. Sprawdza się świetnie jako deski tarasowe, altany i surowiec do tworzenia artystycznych balustrad. Produkty z niego prócz wytrzymałości i estetycznego wyglądu wyróżniają się także niską ceną.
Obecnie wśród wędkarzy panuje trend powrotu do tradycyjnych wędzisk bambusowych, których zalety przewyższają nawet nowoczesne kije wykonywane z tworzyw sztucznych. Produkcja takich wędzisk rozpoczyna się od nagrzewania tyczki bambusowej nad ogniem. Potem rozkrawa się ją na listwy o szerokości 1 cm, szlifuje i frezuje od wewnątrz. Następnie skleja się po sześć takich listew ze sobą i znowu ogrzewa nad płomieniem. Po nałożeniu tulei do łączenia elementów wędziska wykańcza się jego dolną część i osadza rękojeść. Całość jest trzy razy lakierowana, uzupełniana o przelotki i szczytówkę. Tak wykonana wędka wykazuje dużą odporność na wilgoć, ma swoistą giętkość i niezwykłą trwałość, a ponadto staje się pięknym oldskulowym przedmiotem.
Różnokolorowe parkiety
Parkiety bambusowe są dostępne na naszym rynku od ponad 20 lat. Zapotrzebowanie na nie wzrosło na całym świecie ze względu na dobre wzornictwo i właściwości technologiczne. Deski bambusowe nie tracą wymiarów poprzez pęcznienie i kurczenie się pod wpływem zmian wilgotności. Nie powstają więc w nich z czasem żadne szczeliny ani wybrzuszenia.
Po ścięciu pięcio-, sześcioletnich łodyg suszy się je wstępnie, tnie na równe odcinki, a następnie rozcina wzdłuż na listwy za pomocą specjalnego klina lub piły. Po usunięciu zielonej zewnętrznej warstwy poddaje się materiał suszeniu głównemu do ok. 6% wilgotności. Następnie poszczególne listwy łączy się na specjalnej prasie za pomocą elastycznego kleju. Takie deski mają kolor wyschniętej trawy, jednak po obróbce termicznej, powodującej karmelizację cukrów zawartych w pędach, uzyskuje się bambus karmelowy. Istnieje też bambus w kolorze tygrysim – łączy się dwa typy kolorystyczne i je skręca. Deski można bejcować, malować i sztucznie postarzać. Jednak te chińskiej produkcji poddane wybieleniu wodą utlenioną z dodatkiem boraksu podczas lakierowania mogą nas zaskoczyć powstaniem żółtych przebarwień.
W Polsce kupimy deski bambusowe pokryte lakierem utwardzanym za pomocą promieni UV. Deski dostępne są również w wersji klik system, co pozwala na ułożenie tzw. podłogi pływającej. Dzięki dużemu ciężarowi podłoga taka nie skrzypi i się nie ugina, jak się dzieje w przypadku podłóg tego typu wykonanych z innych gatunków drewna.
Dalszym rozwinięciem technologii jest parkiet wykonany z rozdrobnionego bambusa z dodatkiem żywicy jako spoiwa, materiał o stosunkowo wysokiej gęstości (1100 kg/m3; czysty surowiec bambusowy to 600–800 kg/m3) i estetycznym wyglądzie. Produkt ten stanowi alternatywę dla tropikalnego drewna liściastego (jak merbau, pozyskiwanego z Intsia bijuga).
Kompozyty
Bambus można łatwo łączyć z innymi materiałami. Wysokiej jakości włókna działają wzmacniająco w połączeniu z tworzywami sztucznymi. Kompozyty ze składnikiem bambusowym są z powodzeniem wprowadzane na rynek od kilku lat. W Azji sprzedaje się je pod nazwą wood-plastic-composites (WPC). Większe ilości bambusa można również stosować w betonie jako niedrogie dodatki i wzmocnienia, czego dowodzą testy przeprowadzane w Azji i w Europie. Rynek takich innowacyjnych biomateriałów ma stopy wzrostu sięgające nawet 50% rocznie.
Bambus w kuchni
Bambus zawiera potas, żelazo, krzem, jod, a także wapń i witaminy z grupy B. Ponieważ młode pędy są jadalne i smaczne, stanowią cenne uzupełnienie jadłospisu ludów Azji Południowo-Wschodniej. Zdobywają też rynek polski. Coraz łatwiej je kupić, zwłaszcza w postaci marynowanej i kiszonej. W kuchni azjatyckiej używa się różnych bambusowych naczyń, w tym misek, oraz bambusowych sitek do gotowania na parze. Ogromne zapotrzebowanie na pałeczki do jedzenia, jak też popularne wśród Azjatów wykałaczki też pokrywa surowiec bambusowy. Puste pędy z bambusa nadają się do duszenia w nich ryb. Inkrustowany krzemionką kawałek bambusowej tyczki o przekroju w kształcie klina ma ostrą krawędź, nadającą się do krojenia, może też służyć jako ostrzałka do noży żelaznych. Z bambusa wytwarza się nawet moździerze i młynki do pieprzu i soli.
Pozbawiony smaku sproszkowany bambus o dużej zawartości błonnika stanowi coraz częściej dodatek do żywności w Azji, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Uzupełnia skład soków owocowych, przypraw, pieczywa i sosów. Wzbogacenie produktów w błonnik powoduje redukcję kalorii i wpływa korzystnie na procesy trawienia. Natomiast w Korei z ekstraktu z liści bambusa produkuje się lecznicze wino oraz tzw. mleko bambusowe, działające przeciwzapalnie i bakteriobójczo.
Bambus może służyć też jako drewno opałowe. Węgiel bambusowy jest znanym źródłem energii do gotowania i ogrzewania w Azji i ważnym źródłem energii dla przemysłu. Chiny co roku eksportują duże ilości węgla drzewnego do Japonii. Węgiel ten o dużej gęstości ma czas spalania 2,5 razy dłuższy niż węgiel konwencjonalny. A więc granulki bambusowe nie tylko wygrywają ceną z tradycyjnym drewnem opałowym, ale mają także trzykrotnie większy potencjał energetyczny przy tej samej gęstości. Światowy rynek szybko rośnie, tylko w Holandii i Wielkiej Brytanii popyt na ten produkt wzrósł do ponad miliona ton w ciągu dwóch lat.
Dla zdrowia
W kosmetyce wykorzystuje się pozyskiwany z kolanek (zgrubień pędu) kwas krzemowy, przypominający konsystencją żywicę. Dobrze działa on na stawy, a także przyspiesza gojenie trudnych do leczenia ran. Wyciągi z bambusa dodaje się do maści, olejków, szamponów i soli kąpielowej. Z młodych listków produkuje się wzmacniające herbaty pomagające przy bólu głowy. Sól wielokrotnie palona w bambusowych tyczkach – zwana w Korei Południowej eliksirem życia – została wpisana w 2009 r. przez UNESCO na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury. Pod wpływem temperatury dochodzącej do 1000ºC glina, z której zrobiony jest piec, reaguje z solą, nadając jej lecznicze właściwości, badane obecnie przez wielu koreańskich naukowców. W Chinach bambus aplikowano na wiele dolegliwości. Obecnie analizowane są możliwości wykorzystania bogactwa składników czynnych tej trawy w walce z astmą, miażdżycą, nadciśnieniem, a także osłabieniem pamięci.
Z bambusa produkuje się też odzież, ręczniki oraz pościel, gdyż włókna bambusowe są mocne, elastyczne, miłe w dotyku jak jedwab i wykazują właściwości antybakteryjne. W niektórych ośrodkach naukowych w USA trwają próby wytwarzania z nich odzieży ochronnej dla personelu medycznego oraz kamizelek kuloodpornych.
Superbambus ma już ponad tysiąc zastosowań. W Polsce wyroby z niego spotykamy obecnie na każdym kroku i prawie w każdym sklepie. Nie zdziwmy się więc, jeśli ktoś zaproponuje nam zakup ekskluzywnego panelu prysznicowego wykończonego drewnem bambusa.
Paweł Depczyk
Nauczyciel biologii, tłumacz i publicysta, tropiciel świeżych śladów w naukach biologicznych
***
Jak rozmnożyć?
Bambus w ogrodzie i w domu to uczta dla oczu. Roślina tworzy piękne łodygi z delikatnymi zielonymi liśćmi, które zapewniają prywatność lub po prostu upiększają otoczenie. Jednak mało kto wie, że bambus daje się łatwo rozmnażać. Potrzeba do tego tylko fragmentu kłącza, które sadzi się w wilgotnym miejscu w ogrodzie lub w doniczce. Wkrótce można taką sadzonkę przesadzić.
***
Pożytek w ogrodzie
W Japonii otacza się pnie bambusowymi matami ochronnymi, by zabezpieczyć drzewa przed zgryzaniem przez duże ssaki roślinożerne. W chińskiej sztuce ogrodów bambus jest istotnym elementem ich urządzania, a w europejskich ogrodach staje się coraz powszechniejszy.
***
Papier z bambusa
Bambus jest od dziesięcioleci szeroko stosowany w przemyśle celulozowo-papierniczym w Azji i Ameryce Południowej. Większość papieru w Chinach była wytwarzana z pulpy z młodych pędów bambusa. Państwo to nadal polega na tej roślinie w produkcji papieru, co jest spowodowane ogromnym popytem i wyczerpującymi się zapasami drewna innych gatunków. Duża część papieru z jej włókna produkowana jest na Jamajce.
***
Zakorzeniony w kulturze
Bambusowi przypisywane są różne znaczenia. W Chinach oraz w Indiach jest symbolem przyjaźni i długiego życia. Filipińscy rolnicy wierzą, że bambusowe krzyże przynoszą szczęście. W Japonii ze względu na świeży zielony kolor roślina ta jest uważana za symbol czystości. Pojawia się też często jako motyw w sztuce obok gałęzi i kwiatów wiśni. Bambusowe pędy Japończycy zawieszają jako noworoczne dekoracje (kadomatsu) na drzwiach wejściowych, aby przyciągnąć szczęście. Bambusowe miecze shinai stanowią od wieków nieodłączny atrybut miłośników sztuki walki kendo.
Ponieważ bambus kwitnie rzadko, a nasiona zjadano głównie w czasie głodu, jego kwiat w niektórych kulturach uznawany jest za zwiastun głodu. Niektóre gatunki były wykorzystywane do tortur w Japonii podczas II wojny światowej. Poddanego torturom człowieka wieszano głową w dół lub przywiązywano w miejscu, gdzie kiełkował bambusowy pęd. Szybko rosnąca roślina z łatwością przebijała ciało i wrastała w nie, powodując śmierć w męczarniach.
Umiłowanie ludów Azji do bambusa widać w produkcjach filmowych, gdzie stanowi istotny element scenografii. W nagrodzonym Oscarem „Przyczajonym tygrysie, ukrytym smoku” czy „Domu latających sztyletów” bohaterowie toczą efektowne walki w koronach bambusowego gaju lub też uciekają przed napastnikami, którzy ciskają z furkotem bambusowymi dzidami.