Boliwijskie Potosí uważane jest za najwyżej położone miasto na świecie. Tu też znajdowały się największe na kontynencie południowoamerykańskim kopalnie srebra. Boliwijskie Potosí uważane jest za najwyżej położone miasto na świecie. Tu też znajdowały się największe na kontynencie południowoamerykańskim kopalnie srebra. marktucan / Shutterstock
Technologia

Wszechstronne srebro. Cenny kruszec w przemyśle, medycynie i gastronomii

Srebro cenimy ze względu na połysk, barwę oraz łatwość obróbki. To właśnie m.in. z niego bito monety na całym świecie. Teraz robi karierę w przemyśle, medycynie i gastronomii.

W Sekcji Archeo w pulsarze prezentujemy archiwalne teksty ze „Świata Nauki” i „Wiedzy i Życia”. Wciąż aktualne, intrygujące i inspirujące.


Srebro słabo reaguje z innymi pierwiastkami, dlatego może występować w przyrodzie jako rodzime, czyli bez domieszek innych pierwiastków. Nie oznacza to jednak, że metalicznemu srebru nie mogą towarzyszyć inne minerały. Często znajduje się je razem z siarką, arsenem czy chlorem. Srebro rodzime występuje w obu Amerykach (Boliwia, Chile, Meksyk, Peru, Kanada, Stany Zjednoczone), Afryce (Republika Południowej Afryki), Australii, Europie (Norwegia, Czechy, Niemcy, Włochy, Hiszpania, Francja) i w Rosji. W Polsce znaleziono je w Górach Świętokrzyskich, Tatrach, Sudetach oraz innych miejscach Dolnego Śląska. Głównymi kopalnianymi źródłami srebra są jednak rudy miedzi, miedzi z niklem, złota, ołowiu i ołowiu z cynkiem. W nich srebro występuje jako domieszka.

Najwięcej srebra wydobywa lub pośrednio uzyskuje się w Kanadzie, Meksyku, Peru, Polsce, Rosji, Boliwii, Chinach i USA. W Europie koszulka lidera należy do nas, a dzięki dolnośląskim złożom, eksploatowanym przez KGHM, wytwarzamy rocznie ponad 1000 t srebra rafinowanego. Jako surowiec wyjściowy do produkcji srebra wykorzystuje się u nas szlamy anodowe, będące swego rodzaju produktem ubocznym w procesie pozyskiwania miedzi (mówiąc prościej, zanieczyszczeniami rozpuszczonymi w roztworze, z których wcześniej pozyskano cenną miedź). W trakcie elektrolizy otrzymuje się srebro o zawartości metalu powyżej 99,99%, które odlewa się w postaci sztabek oraz granulatu pakowanego w workach. Głównymi odbiorcami polskiego srebra są banki, fundusze inwestycyjne, przemysł jubilerski, fotograficzny, elektroniczny i elektryczny oraz producenci monet i medali.

Srebro to pieniądze

Srebro jest jednym z najwcześniej używanych przez ludzkość metali. Było łatwo dostępne, miało piękną barwę oraz blask przyrównywany do księżycowej poświaty. Do tego świetnie nadawało się do obróbki. Pierwsze srebrne przedmioty, pochodzące ze starożytnego Sumeru, powstały 4 tys. lat p.n.e. W srebrze kochali się Fenicjanie, Kartagińczycy i Egipcjanie. To właśnie z niego wyrabiano monety na całym świecie. Starożytni Grecy w VII w. p.n.e. wybili pierwszą monetę z elektrum, będącego stopem złota i srebra. Rzymskie pierwsze srebrne denary powstały w III w. p.n.e. W średniowieczu w zasadzie cała chrześcijańska część Europy przyjęła bardziej lub mniej zmienioną formę pieniądza o nazwie denar. Oczywiście przeważnie monety te wykonywano ze srebra. Skojarzenie środków płatniczych ze srebrem było tak silne, że do dzisiaj np. w języku francuskim, irlandzkim, szkockim, walijskim czy hebrajskim słowa „srebro” i „pieniądze” brzmią podobnie. Również pierwsza polska moneta, którą datuje się na rok 970, wykonana była ze srebra i nosiła nazwę denara. W VIII w. Anglosasi wyemitowali srebrną monetę znaną jako funt, jednak po pewnym czasie, aby odróżnić ją od jednostki wagi, dodano do niej słowo „szterling”, co w przypadku srebra można przetłumaczyć jako „najwyższej próby”.

Albert Russ/ShutterstockSrebro

W XVI w. na terenie Rudaw Czeskich w ówczesnej miejscowości Sankt Joachimsthal (obecnie Jáchymov) odkryto ogromne złoża srebra. Tereny te należały wówczas do hrabiów niemieckich, którzy zaczęli masowo bić monety, nazywając je joachimsthaler gulden (złoty joachimstalski), w skrócie: thaler (czyli talar). Nowy pieniądz bity w różnych wersjach został oficjalną walutą wielu dworów Europy.

Gorączka srebra

Opowieści o srebrnych górach, zwanych w języku hiszpańskim Sierra de la Plata, krążyły wśród zdobywców Nowego Świata. Tym śmielej je przywoływano, im częściej przywożono na Stary Kontynent srebrne przedmioty wymienione za bezcen lub zrabowane pierwotnym ludom Ameryki. Przekazy o rzekomych kopalniach srebra były do tego stopnia żywe, że w XVI w. estuarium Urugwaju i Parany zostało nazwane Río de la Plata, co oznacza „srebrna rzeka”. Wierzono, że płynąc w górę tego estuarium, dotrze się do legendarnych Sierra de la Plata. Ale podobnie jak Eldorado owe srebrne góry były jedynie legendą lub kłamstwem powtarzanym w określonym celu.

Co ciekawe, nowy kraj, którego stolicę, Buenos Aires, umiejscowiono nad Río de la Plata, otrzymał nazwę Argentyna, co oznacza po łacinie srebro (argentum). Jak na ironię, wszystkie główne kopalnie srebra w Ameryce Południowej powstały daleko poza Argentyną. W XVI w. jego bogate złoża odkryto na terenie Boliwii, co spowodowało szybki rozwój górnictwa, będącego ważnym źródłem dochodów Hiszpanii władającej większą częścią Ameryki Południowej. Powstałe wówczas osady górnicze ostatecznie przekształciły się w duże miasta (Potosí, La Paz, Oruro). Do pracy w kopalniach zmuszano wtedy tysiące niewolników, którzy bez dostatecznego wyżywienia, opieki medycznej oraz w związku z wysokim zapyleniem szybko umierali.

W niektórych kopalniach srebro pozyskuje się ciągle w tradycyjny sposób. Na zdj. górnicy w kopalni srebra i cyny Cerro Rico w Potosí w Boliwii.Matthias Kestel/ShutterstockW niektórych kopalniach srebro pozyskuje się ciągle w tradycyjny sposób. Na zdj. górnicy w kopalni srebra i cyny Cerro Rico w Potosí w Boliwii.

Napływ kruszcu wydobytego w dzisiejszej Boliwii zachwiał systemem ekonomicznym całej Europy. Jego transportem trudniła się Srebrna Flota należąca do Królestwa Hiszpanii. Dla przykładu, w odkrytym w 1985 r. wraku statku „Nuestra Seńora de Atocha” znajdowało się ponad 20 t srebra oraz setki tysięcy srebrnych monet, nie licząc złota i kamieni szlachetnych. Również w XVI w. zaczęto eksploatować złoża srebra w Meksyku, w okolicy El Cerro de la Bufa, niedaleko dzisiejszego Zacatecas, na ziemiach zamieszkanych przez Cziczimeków. Łatwo dostępny kruszec wywołał pierwszą na ziemi amerykańskiej gorączkę srebra, co skutkowało budowaniem nowych kopalni. Hiszpanom brakowało chętnych do pracy pod ziemią, dlatego zmuszali do tego miejscową ludność. Cziczimekowie stawiali opór najeźdźcom i notorycznie napadali na transporty ze srebrem, co doprowadziło do wieloletniej wojny między podbitymi ludami a konkwistadorami.

Gdy łatwo dostępne kruszce i kamienie zaczęły się kończyć w Ameryce Południowej, osłabła też rola Hiszpanii jako światowego mocarstwa. W XVII w. potęgą gospodarczą stała się Holandia, do której należała wyspa Manhattan, będąca sercem ówczesnego Nowego Amsterdamu. Ze zniekształconego słowa „talar” Holendrzy stworzyli swoją walutę, zwaną daalderem. Po pewnym czasie, gdy Nowy Amsterdam pod rządami już Brytyjczyków przekształcono na Nowy Jork, jeszcze do niedawna holenderską monetę zaczęto w uproszczeniu nazywać dolarem. W XVIII w. Stany Zjednoczone utworzyły swoją walutę bazującą na srebrze, gdzie jeden dolar miał równowartość 24,056 g srebra. W momencie odkrycia w Nevadzie bardzo dużych złóż srebra i wprowadzenia w konsekwencji na światowy rynek jego większej ilości rząd USA postanowił odkupić dotychczas używane srebrne dolary. W 1967 r. usunięto je z obiegu, a rok później zakończyło się odkupywanie wcześniej wystawionych papierów wartościowych z pokryciem w srebrze.

W jubilerstwie, przemyśle i gastronomii

Do wyrobu ozdób ze względu na miękkość srebra stosuje się jego stop z miedzią o próbie 925 (92,5% udziału czystego srebra), co gwarantuje, że kolczyki czy łańcuszki nie ulegną rozerwaniu. Ze stopów wykonuje się również sztućce. W Polsce po ostatniej wojnie zrezygnowano z tego w związku z wysokimi cenami metali szlachetnych, ale ostatnio pojawili się u nas wytwórcy, którzy ponownie sięgnęli po ten patent. Nierzadko też opracowane przez nich wzory łyżek, widelców czy cukiernic nawiązują do tych przedwojennych.

Ponieważ srebro jest świetnym przewodnikiem ciepła i prądu, znajduje zastosowanie w wielu gałęziach przemysłu. W zasadzie każdy komputer, laptop, monitor czy telefon komórkowy zawiera elementy ze srebra. Metal ten wykorzystuje się jako spoiwo lutownicze, a także do wytwarzania akumulatorów, paneli słonecznych i baterii o wysokiej pojemności. Najlepszej jakości lustra, w tym stanowiące elementy teleskopów, wykonuje się poprzez srebrzenie szkła – gwarantuje to najwyższy możliwy do uzyskania współczynnik odbicia światła. Uważa się, że instrumenty muzyczne wykonane z metali szlachetnych, takich jak złoto, platyna i srebro, mają charakterystyczną barwę dźwięku. Z tego względu np. wysokiej klasy flety powstają ze stopu srebra z miedzią.

W muzeum monet (Casa de la Moneda) w Potosí znajduje się pancernik wykonany ze srebra.Bas van den Heuvel/ShutterstockW muzeum monet (Casa de la Moneda) w Potosí znajduje się pancernik wykonany ze srebra.

Srebro może służyć też do upiększania wyrobów cukierniczych (np. do wyrobu opalizujących czekoladek i wystawnych tortów) oraz jako dodatek do wieczornych drinków. Można je kupić pod postacią srebrnego pudru, płatków, cienkich arkuszy, nitek, cekinów czy wstążek. Popularne są także groszki cukrowe, które po pokryciu srebrem przywodzą na myśl perły lub srebrne korale. Srebro stosowane w cukiernictwie powinno być najwyższej próby, bez żadnych domieszek. W przeciwnym razie ludzki organizm będzie próbował je wchłonąć. Czyste srebro spożywcze dopuszczone jest do sprzedaży w krajach Unii Europejskiej jako dodatek do potraw i dań gotowych (barwnik), a oznaczane jest symbolem E 174. Oprócz funkcji typowo dekoracyjnej jony srebra są środkiem hamującym rozwój bakterii, grzybów i pleśni. Dlatego jego cząsteczki mogą też wchodzić w skład osłonek wędlin.

Szlachetne zdrowie

Jeszcze do niedawna wierzono, że srebro jest swego rodzaju indykatorem chorób. Nagłe pociemnienie wykonanych z tego metalu ozdób, które miały kontakt ze skórą (kolczyki, łańcuszek, pierścionek), oznaczało wystąpienie poważnej choroby. Owszem, powodów poczernienia srebra można upatrywać się w zmianach zachodzących w naszym organizmie, ale nie chodzi tu wyłącznie o procesy chorobowe. Wystarczy najeść się jaj, mięsa lub dużych ilości czosnku czy cebuli, żeby wchłonąć spore ilości związków siarki, które potem opuszczają nasz organizm przez skórę i wchodzą w reakcje ze srebrem. Podobnie dzieje się, gdy często stosujemy kosmetyki zawierające siarkę, np. wszelkiego rodzaju antybakteryjne toniki przeznaczone do cery trądzikowej lub szampony przeciwłupieżowe.

Prawdą jest natomiast to, że srebro i jego związki działają biobójczo. Metal ten wykorzystywano już od czasów przedchrześcijańskich w celach leczniczych i odkażających. Jedzenie ze srebrnych talerzy i posługiwanie się srebrnymi sztućcami przyczyniało się w pewnym stopniu do dezynfekcji potrawy oraz samej zastawy stołowej. Picie ze srebrnych kielichów bądź kubków i przetrzymywanie wody czy innych napojów w srebrnych naczyniach miało powstrzymać psucie się płynów. Aby zapobiec skażeniu długo przechowywanej wody, wrzucano dawniej do naczynia srebrną monetę. Postępowano tak na statkach oraz w trakcie długotrwałych działań wojennych, gdy w pobliżu nie było żadnego pewnego źródła zdatnej do picia wody. Jeszcze do niedawna w polskich domach sposobem na przedłużenie świeżości mleka było mieszanie go od czasu do czasu łyżką ze srebra. Również sztućce wykonane z tego metalu wykorzystywano do mieszania dżemów lub powideł, które dzięki temu miały się nie psuć w trakcie przechowywania. Uważano także, że kwiaty cięte prezentowane w srebrnym wazonie dłużej zachowują świeżość niż w szklanym lub porcelanowym. Mogło to wiązać się z ograniczeniem rozwoju w wodzie drobnoustrojów sprzyjających gniciu.

Zdjęcie ­lotnicze estuarium La Plata. Po prawej ­stronie widoczne jest Buenos Aires – stolica Argentyny.Wikimedia Commons/WikipediaZdjęcie ­lotnicze estuarium La Plata. Po prawej ­stronie widoczne jest Buenos Aires – stolica Argentyny.

Do dziś w medycynie srebro stosuje się w celach odkażających. Niektóre z medykamentów podawanych naskórnie mają pomagać w dezynfekcji ran powstałych np. od oparzeń. Srebro może znajdować się w opatrunkach medycznych, membranie stetoskopu lekarskiego czy elektrodach służących do badania EKG. I podobnie jak i inne metale stosuje się je w kosmetologii, leczeniu trądziku i łojotokowego zapalenia skóry. Użyte do produkcji kremu czy szamponu, wykazuje właściwości konserwujące, zabezpieczając preparat przed rozwojem mikroorganizmów. Ponadto stosowane naskórnie może niszczyć chorobotwórcze baterie czy grzyby.

Z uwagi na jego biobójczość srebro stosuje się też w nowoczesnych pralkach i toaletach, montując w nich płytki wykonane z tego cenionego kruszcu. W procesie elektrolizy cząsteczki srebra uwalniane są do wody, gdzie mogą ograniczać rozwój mikroorganizmów. Według producentów, używając srebra i piorąc nawet w niższych temperaturach, można uzyskać efekt dezynfekcji. W przypadku nowoczesnej odzieży srebro może być w trakcie produkcji zintegrowane z każdym pojedynczym włóknem lub włókna są nim pokrywane po ich wytworzeniu. W stomatologii natomiast wykonywane są z niego niektóre kompozyty do wypełniania ubytków w zębach. Tym samym może zmniejszać ryzyko infekcji bakteryjnej czy grzybiczej.

Trzeba pamiętać, że przedawkowanie srebra może wywołać stan zwany srebrzycą. Skóra przybiera wtedy siny lub sinoszary kolor, szczególnie w miejscach wystawionych na działanie promieni słonecznych. Dzieje się tak, ponieważ zgromadzone w skórze bezbarwne bądź o jasnym kolorze związki srebra są wrażliwe na światło i pod jego wpływem przekształcają się do metalicznego srebra lub jego siarczków. Przebarwienia mogą obejmować nawet całą powierzchnię skóry. Metal ten może upośledzać również funkcjonowanie nerek, wątroby i płuc. Srebrzyca może ustąpić po zaprzestaniu wchłaniania lub przyjmowania srebra, ale bywa też nieodwracalna. W dawnych czasach dotykała zazwyczaj górników w kopalniach srebra, którzy pracując w urągających warunkach, wchłaniali zbyt duże ilości pierwiastka. Dziś zdarza się nader rzadko, również u górników. Może występować jedynie w biedniejszych krajach, gdzie wydobycie srebra lub jego rud odbywa się w prymitywny sposób. Uważa się, że na chorobę tę mogą zapaść także osoby nadużywające metalu w celach leczniczych, np. przyjmując roztwory srebra koloidalnego.

Srebro dla niemowlaka

W Polsce od kilkunastu lat rodziców chrzczonego niemowlęcia obdarowuje się srebrną łyżeczką, co ma symbolizować czekające je bogactwo i dostatek. Z kolei w Anglii, skąd ów zwyczaj pochodzi, srebrne łyżeczki dawano dzieciom z myślą o zapobieżeniu chorobom. Na Wyspach Brytyjskich tradycja ta jest praktykowana już od XIV w., czyli okresu wybuchu epidemii dżumy. Okazało się, że odsetek ofiar wśród zamieszkujących Wyspy Brytyjskie bogatych rodzin był wtedy rzeczywiście niższy niż wśród rodzin biednych. Stąd koncepcja, że najlepszym lekarstwem na dżumę mogło być srebro – powszechnie używane w zamożnych domach. Srebrne były talerze, kubki, sztućce, a nawet dzbanki na napoje. Przekonani o prozdrowotnych właściwościach srebra Brytyjczycy obdarowywali młodych rodziców takimi łyżeczkami, które niczym gryzak dawało się niemowlęciu, a jony srebra wraz ze śliną przechodziły sukcesywnie do organizmu i działały niczym antybiotyk. Srebro do tego stopnia kojarzy się z narodzinami w krajach anglosaskich, że funkcjonuje tam nawet powiedzenie o „dziecku urodzonym ze srebrną łyżeczką w ustach”. Można je utożsamiać z polskim „w czepku urodzony”, co oznaczać ma, że osobie takiej w całym jej życiu będzie sprzyjać szczęście.

Wiedza i Życie 3/2019 (1011) z dnia 01.03.2019; Metale; s. 64
Oryginalny tytuł tekstu: "Wszechstronne srebro"